هر جریان نوظهور سیاسی و یا به عبارت بهتر فکری، در بدو تولید خویش لازم است مبانی ایدئولوژیک خود را معرفی کرده، خطوط سفید و قرمز، هنجارها و ناهنجارها را از منظر خویش ترسیم نماید. تأکید بر مبنای فکری است؛ چرا که مناسبات و اجرائیات یک سازمان، نشئت گرفته از اندیشه ها و آرمان های گردانندگان آن است و این پشتوانه فکری است که مشخص می کند، کدام عمل ارزش است و کدام ضد‍ّ ارزش. در واقع اصالت عمل به نیتی است که ورای آن نهفته است و حسن و قبح هر عمل، از هدف آن شناخته می شود. چه بسا اقدامی که در صورت صدور از سوی جریان خاصّی ضدّ ارزش شناخته می شود ولیکن اگر از سوی جریان دیگری صادر شود، نه تنها قبیح خوانده نشده، بلکه ارزش نیز شمرده می شود.(1)

مهر تأیید این مدّعا، روایات عدیده ای است که نیّت را پایه و اساس عمل، عین عمل و یا حتی والاتر از عمل معرفی می نمایند.(2)

اصولاً حرکتی که تنها به مصادیق عملی و اجرایی بسنده کرده و از تبیین زیر بناهای فکری خود سرباز زند را نمی توان یک «جریان» نامید؛ چرا که جریان آن است که از نقطه ای مشخص ظهور کرده و در مسیری روشن و محصور به مرزهای معین، به سوی مقصدی خاص در حرکت است و برای هر نقطه از مسیر خود، پشتوانه ای دقیق و از پیش تعریف شده دارد. اما جریانی که صرفاً برای تغییر جهت جریانی دیگر متولد شده باشد و برای خود مبنایی مشخص نداشته و تنها خود را در مسیر جریان دیگر (در جهت عکس) قرار داده است، نه تنها جریان دانسته نمی شود، بلکه اختلالی شمرده می شود که در تلاطمی مبهم، خود را در پس امواج کف آلود پنهان می کند و تمام همّتش مخالفت با جریان دیگر است، در هر مسیری که باشد!

آنچه از ملزومات یک جریان نوپا خوانده شد، اهمیتی دوصد چندان می یابد، اگر جریان مورد نظر، با ادبیات جدید و به منظور «تغییر» و «اصلاح» قدم به میدان گذاشته باشد. البته مسلم است که جریانی که خود را پایبند به ادبیات و «اصول» گذشته بداند و خطوط خود را منطبق بر همان خطوط سنتی سابق معرفی نماید، نیز از تبیین اهداف خود معاف نیست و لازم است منظور خود را از پایبندی به اصول مشخص کرده و توضیح دهد برداشت وی از اصول چیست و مجراهای اجرای چنین احکامی کدامند. اما آنچه مقصود نگارنده است آن است که چنین تکلیفی برای جریان های دگراندیش و «اصلاح طلب» به مراتب سنگین تر است. چرا که «اصلاح» و «تغییر» از مفاهیم بسیار کلی و مبهم هستند که اگر به درستی تفهیم مفهوم نشوند، بهترین ابزار برای مسخ ارزش ها و نیز جلب نظرها خواهد بود. چرا که مسلم است که هر کس خواهان تغییر و اصلاح وضعیت معاصر است (و البته این تمایل در مخالفین و موافقین سیر کلی نظام متفاوت است و از دو سنخ کاملاً متضاد است) و کسی که به وضع موجود قانع باشد و افقی فراتر از وضعیت حال برای خود متصور نشود، نه تنها جایی در میان منتظران منجی بشریت ندارد، بلکه مانعی برای تحقق حکومت جهانی و دولت اسلامی به شمار می آید.

بنابراین اگر ادعای تغییر می شود، بایستی روشن شود هدف از این تغییر چیست و قرار است، حرکت از چه مبنا و اساسی آغاز و به چه مقصدی منتهی شود و این حرکت در چه مسیری طی می شود؟ تقابل تغییرات با اصول چگونه است؟ آیا قرار است اصول تغییر داده شود، یا اینکه تفسیر اصول و نحوه اجرا قرار است متفاوت باشد؟ معیارهایی که بناست مسائل مختلف با آنها تطبیق داده شوند و در صورت ناسازگاری اصلاح شده و یا به کل حذف شوند، کدامند؟ آیا منظور دقیق یک «اصلاح طلب» از اصلاح، تجدید نظر طلبی است یا غیر از آن است؟ آیا این اصلاح، حدّ و مرزی برای خود می شناسد و یا حوزه خاصی را مدّ نظر دارد، یا کاملاً بی قید و شرط اعمال می شود؟ دوستان و دشمنان، جاذبه ها و دافعه ها در این پارادایم کدامند و نحوه برخورد با آنان چگونه است؟ و هزاران سؤال ریشه ای و گفتمانی (نه مصداقی و جزئی) دیگر، که یک «اصلاح طلب» مکلف است به آنها پاسخ گوید.(3)

 پا پستی___________________________________________

1- چنانکه بارها شنیده ایم که اگر فلان دولت قرار بود تصمیم بر فلان اقدام بگیرد، به شدت مورد مخالفت و انتقاد قرار می گرفت، اما دولتی دیگر توانست بدون هیچ تنشی آن اقدام را به مرحله اجرا درآورد و حتی در مواردی مورد قدردانی نیز قرار گرفت. این تفاوت رفتار از سوی منتقدین، ناشی از همین تفاوت در مبانی فکری و آرمان های دولت ها و جریان ها است.

2- برای نمونه:

- رسول اکرم(صلى الله علیه و آله): «یا أیُّها النّاسُ ، إنّما الأعمالُ بالنِّیّاتِ ، وإنّما لِکُلِّ امرئٍ ما نَوى» (اى مردم ، جز این نیست که اعمال به نیّت‏هاست و در حقیقت براى هر کس آن چیزى است که نیّت مى‏کند) کنزالعمال، حدیث 7272، و بحارالانوار، ج 70، ص 221

- امام على(علیه السلام) : «النِّیَّةُ أساسُ العَمَلِ، الأعمالُ ثَمارُ النِّیّاتِ» (نیّت پایه عمل است، و اعمال، میوه‏های نیت‏ها می‏باشند) میزان الحکمة، ج 10، ص 270

- امام صادق(علیه اسلام): «و النیة افضل من العمل الا و ان النیة هى العمل‏» (نیّت برتر از عمل است، آگاه باش! که عمل همانا نیّت است) شرح چهل حدیث، ص 321 و تفسیر نورالثقلین، ج 3، ص 214
3- چنانکه امام حسین(علیه السلام) نیز در آغاز قیام خویش، خود را یک اصلاح طلب معرفی می کند و در فرصت های مختلف، منظور خود از اصلاح طلبی را کاملاً تبیین می نماید.

امام حسین(علیه السلام) در وصیت نامه ای که به برادرشان محمد بن حنفیه می نویسد می فرمایند: «إِنّى لَمْ أَخْرُجْ أَشِرًا وَلا بَطَرًا وَلا مُفْسِدًا وَلا ظالِمًا وَإِنَّما خَرَجْتُ لِطَلَبِ الاِْصْلاحِ فى أُمَّةِ جَدّى، أُریدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَأَنْهى عَنِ الْمُنْکَرِ وَأَسیرَ بِسیرَةِجَدّى وَأَبى عَلِىِّ بْنِ أَبیطالِب» (من از روى خود خواهى و خوش گذرانى و یا براى فساد و ستمگرى قیام نکردم، من فقط براى اصلاح در امّت جدّم از وطن خارج شدم. می خواهم امر به معروف و نهى از منکر کنم و به سیره و روش جدّم و پدرم على بن ابیطالب عمل کنم) مقتل الحسین , ص 156

بیشتر بخوانید________________________________________________

- اصلاح طلبی از دیدگاه شهید مطهری (به قلم دکتر محسن اسماعیلی)

- امام حسین (ع )، اصلاح طلبى و اصول گرایى (به قلم دکتر آیت مظفّرى)